Zeki Velidi Togan: Türk tarihine adanmış bir hayat

Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet düşüncesi, çoğunlukla Müslüman bölgelerden gelen Türk düşünürlerin Rus İmparatorluğu yönetimi altındaki katkıları sayesinde daha fazla bilgilendirildi. Rusya’nın Kafkasya, Kırım ve Orta Asya’yı işgalinden sonra, birçok Müslüman ve Türk (veya Batılı yazarların tercih ettiği gibi “Türk”) nüfus Tzarların egemenliğine girdi. 18. yüzyılın sonlarında Kırım Hanlığı’nın Giray hanedanının düşmesinden sonra, Rusya, her ikisi de uzun 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarında büyük ölçüde ilhak edilen Kafkasya ve Orta Asya’da bölgesel genişleme politikasına devam etti. Rusya’nın Gürcistan, Çeçenistan ve Ukrayna ile olan çatışmalarında daha yakın bir zamanda işlettiği yoldan farklı olmayan bir şekilde ateşli silahların aşırı kullanımı.

Sözü edilen Müslüman bölgelerde Rus emperyalist politikaları, kalbi Rusya’nın sunduğu yüksek öğrenim yoluyla yerel seçkinlerin işe alınmasını içeriyordu. Moskova üniversiteleri ve teknoloji kolejleri, çeşitli bölgelerden tanınmış Müslüman ailelerin çocuklarına, halkları arasında bir Rus zihniyetinin daha fazla kabul edilmesini sağlamayı öğretti. Bu emperyalist genişlemenin ilk aşamalarından itibaren Ruslar, özellikle kuzey Kafkasya’daki sadık yerel seçkinlerle ilişkilerine güveniyorlardı. Rus-Müslüman eğitimli bir elitin yetiştirilmesi, Rus olmayan nüfusun ortak bir Rus İmparatorluk ruhuna kademeli olarak dönüştürülmesini teşvik ederek emperyalist politikalarına sonsuza dek yardımcı olacaktır.

Bununla birlikte, tüm elitler veya entelektüeller Rus işgalcilerinin emperyalist fantezilerine uymadı. Rus İmparatorluğu boyunca, yerel medreseleri ve Rus üniversiteleri veya politeknikleri tarafından eğitilen entelektüeller arasında Türk milliyetçiliğinin genel uyanışı ile eşzamanlı olarak çalışan yerel dini ve / veya aşiret seçkinleri tarafından sık sık isyanlar yaşandı. İlginçtir ki, emperyal Rusya’nın bazı Türk eski konuları İkinci Meşrutiyet döneminde Türk milliyetçiliğinin kurumsallaşmasına yardımcı oldu. İlk başta Bolşevik partiden ihraç edilen ve daha sonra Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu (Agayev) ve İsmail Gaspirali ( Gasprinsky) geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinde Türk milliyetçi hareket masasından önemli katkılarda bulunmuştur.

Ayrıca, Agayev ve Gasprinsky gibi önde gelen siyasi entelektüeller ve Zeki Velidi Togan, Türkoloji ve tarih dallarının bir parçası olarak geliştirilen bilimsel yaklaşımlarla Türk milliyetçi kültürüne başlıca katkılarını yaptılar.

Erken dönem

Togan, 10 Aralık 1890’da Başkırdistan’daki Ishimbay yakınlarındaki Küzen köyünde (şimdi Rusya Federasyonu’nda federal bir cumhuriyet) entelektüel bir ailede “Ahmet Zeki Velidi” olarak doğdu. Babası Ahmedşah ona Arapça öğretirken annesi Ümmülhayat, Arapça edebiyat okuduğu amcası Habib Neccar’ın medresesine kaydolmadan önce bile Farsça öğretti. Bu süre boyunca Rusça çalıştı.

Ahmet Zeki daha sonra Qasimiyya medresesinde eğitimini tamamlamak için Kazan’a kaçtı, bu noktada babasının onun evlenmesini ve köyünün imamı olarak çalışmayı amaçladığını öğrendi. Mezun olduktan sonra Kazan’daki Qasamiyya medresesinde ve Başkurdistan’ın başkenti Ufa’da Osmaniyya medresesinde dil ve tarih dersleri verdi. Bu arada, Kazan’da bir dizi Rus oryantalistiyle tanıştı ve daha sonraki yıllarda gerçek itibarını kazanmasına yardımcı olacak Türk dili ve tarih çalışmalarıyla ilgilenmeye başladı.

İsyan ve sürgün

Togan ayrıca yerel siyasete de yoğun bir şekilde dahil oldu. 1917 devriminden önce Rus İmparatorluğu’nda yaşayan birçok Müslüman aydın gibi, devrimden sonra anavatanının yönetiminde aktif rol almaya çalıştı. 1918’de Anayasa Meclisi’ne Başkurtiya temsilcisi olarak seçildi ve daha sonra Togan’ın Başkurtya’nın bağımsızlığı için savaştığı Bolşevikler tarafından sökülecekti. Ancak Başkurt isyanının başarısız olmasından sonra Togan, Bolşevik devriminin liderleri olan Lenin ve Stalin ile işbirliği yapmaya çalıştı ve bu da olumlu bir sonuç vermeden sona erdi. Sonunda 1920’de Togan, Bolşevik terörden kaçmak zorunda kaldı ve Türkistan’daki Basmachi isyanına Bolşeviklere karşı baş efsanevi Türk eski komutanı Enver Paşa ile katıldı.

Basmachi isyanı bazı yerel başarılar kazandı, ancak Enver Paşa’nın 1922’deki ölümünden sonra ivme kazandı. 30 ay üst üste savaştıktan sonra Togan, 1923’te sonsuza dek Türkistan’dan ayrılmak zorunda kaldı ve sonunda yerleşmeye karar vermeden önce Afganistan, İran ve Avrupa’da yaşadı Türkiye’de.

Akademisyen

Togan, karakteri gereği bilimsel bir çalışma ve yükümlülüğü olan bir politikacıydı. Edebi ve tarihi metinleri okumayı ve okumayı hiç bırakmadı. Meshed’de bile, İranlı sürgünü sırasında, İbn Fadlan’dan, daha sonraki yıllarda doktora derecesi almak için Almanya’da bir tez sunacağı hakkında kayıp bir el yazması buldu. Çalışmalarına Afganistan’daki Herat ve Kabil’de de devam etti.

Togan, 1925 yılında Hindistan’a seyahat ederek Togan’a eşlik edecek olan Abdulkadir İnan (Fethulkadir Süleyman) ile birlikte seyahat etti. Ancak vize eksikliği nedeniyle çiftin girmesine izin verilmedi. Belki de Kemalist yönetim, ölümünden sonra bile Mustafa Kemal’in en büyük rakibi Enver Paşa’ya karışan iki Türk isyancıya izin verme riskini göze alamazdı.

İkili Avrupa’ya yöneldi ve kalışlarının ardından 18 ay boyunca çeşitli ulusların oryantalistleriyle buluştu. 1925 yılında Türkiye Cumhuriyeti Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi onları bilim adamı olarak tanınmaları için Türkiye’ye davet etti. Togan, bakanlığın Tercüme Bürosunda çalışmaya başladı. Yine de çalışmalarına daha ayrıntılı bir şekilde devam etmek için Darülfünun’a (daha sonra İstanbul Üniversitesi) transfer yapılmasını istedi ve 1927’de İstanbul’da Türk tarihi profesörü olarak atandı.

Togan, 1932’de düzenlenen İlk Tıp Tarihi Kongresi’ne kadar tarih profesörü olarak çalıştı ve burada tıp doktoru olan Reşit Galip ile bilimsel bir tartışma yaşadı ve bu genç Cumhuriyet’in kültürel ve eğitim yönelimini şekillendirmede kritik bir rol oynadı. Türklerin Orta Asya atalarından başlayarak uygar bir halk olduğunu kanıtlamayı amaçlayan özür dileyen ve laik bir milliyetçilikti. Reşit Galip, modern Türklerin ataları orada yaşarken Orta Asya’nın bir iç deniz olduğu anlamsız bir tezi savundu ve Togan tarafından bariz nedenlerle reddedildi. Birincisi, böyle bir iddia için bilimsel bir kanıt yoktu. İkincisi, hiçbir tarihsel anlatı bunu desteklemedi.

Sonsuza kadar sürgün et

Cumhuriyetçi Reşit Galip, Sadri Maksudi Arsal ve Şemsettin Günaltay’ın arkadaşları Togan’a saldırmaya ve medeniyetsiz bir tavır sergilediğinden, Darülfünun’daki işinden ayrıldı ve Viyana’ya gitti ve burada İbn Fadlan’a doktora tezi verdi. 1939 yılında eğitim bakanı Hasan Ali Yücel’in daveti üzerine Türkiye’ye dönene kadar Avusturya ve Almanya’da oryantal eğitim profesörü.

Ancak Togan, 1944’te Turanizm için tutuklanan ve yargılanan milliyetçiler arasındaydı. Askeri mahkeme onu serbest bırakmadan önce 15 ay hapis yattı. İki yıl sonra beraat etti. Beraat edildikten bir yıl sonra, Togan İstanbul Üniversitesi’nde profesör olarak yeniden atandı.

Togan, 22. Oryantalizm Kongresi’ni 1951 yılında İstanbul’da gerçekleştirdi. İki yıl sonra İslam Araştırmaları Enstitüsü’nü kurdu ve ilk başkanı oldu. 25 Temmuz 1970’de ölümüne kadar kurduğu enstitüdeki çalışmalarına devam etti.

Togan, tüm hayatını Türk çalışmalarına, özellikle de Türk veya Türk halklarının tarihi çalışmalarına adadı. “Başkurtlar Tarihi”, “Tarih Yazımında Metodoloji”, “Tatarların ve Türklerin Tarihi”, “Genel Türk Tarihine Giriş” ve daha pek çok tarihi çalışmanın yazarıdır. Büyük İlhanlı tarihçisi Rashid el-Din Hamadani’nin “Jami al-Tawarih” (Tarih Koleksiyonu) ‘ndan alıntılanan “Oğuzname” (Türk efsanelerine verilen isim) ölümünden sonra yayınlandı.