İbrahim Şinasi: Modern Türk düşüncesi ve şiirinin öncüsü

Dünyaca ünlü modernist şair, romancı ve edebiyat eleştirmeni Ahmet Hamdi Tanpınar, üç yazarın, ikisi de iyi bilinen 19. yüzyılın Tanzimat döneminde Türk edebiyatının modernizasyonunun kaderini belirlediğini yazdı. Edebiyat-ı Cedide (Yeni Edebiyat) hareketinin lideri Namık Kemal, o zamanın Türk şiiri ve yazısıyla ilgilenen herkes ve Kemal’in en iyi arkadaşı olan Ziya Paşa’nın da söylemesi gerekenler tarafından biliniyor 19. yüzyıl düşünce ve edebiyatıyla ilgili bir şey.

Ancak İbrahim Şinasi, yeni edebiyatın 1 numaralı öncüsüdür ve geç sosyolog ve edebiyat eleştirmeni Cahit Tanyol’un bahsettiği “gizli kutu” dır. Şinasi’nin hayatı ve işi, belki de büyük bir şair olmadığı ya da yazısının sadece Osmanlı düşünce ve edebiyatını modernleştirme çabaları için değerli olduğu önyargısı nedeniyle.

Öte yandan, Şinasi üzerine tek önemli tez sosyolog Bedri Mermutlu’dan geldi. Modern Türk toplumsal düşünce tarihinin bir parçası olarak Şinasi hakkında bir kitap yazdı. Mermutlu’ya göre, sosyal gündeme sahip ilk Türk düşünürü olan Şinasi, onu “Türkiye’deki tüm entelektüelin özgün örneği” yaptı.

Erken dönem

Şinasi, 1827 yılında İstanbul’un Tophane Mahallesi’nde doğdu. Babası Mehmet, Şinasi’nin yeni yürümeye başlamasıyla birlikte Rus-Türk Savaşı’nda (1828-1829) ölen bir topçu subayıydı. Şinasi’nin aslen İstanbullu annesi Esma onu yalnız yetiştirdi. Şinasi, bugün Firuzağa olan Tophane’de aynı evde doğdu, yaşadı ve öldü.

Şinasi, Tophane Kalemi’ne (Topçu Bölümü Ofisi) kabul edilmeden önce bir bölge okuluna gitti ve burada hem okuma hem de yazı üzerine çalıştı. Ustaları arasında İbrahim Efendi ve ona Arapça ve Fransızca öğreten bir Fransız dönüştürücüsü Mehmet Reşat Bey de vardı. Ayrıca Farsça’yı bir Tasavvuf lideri Şeyh Zaik Efendi’den, Tanzimat döneminin yetenekli bir bürokrat ve düşünürü olan Hersekli Arif Hikmet ile birlikte öğrendi.

Şinasi, Tanzimat Batılılaşmasına giriş yaşadığı Tophane Kalemi’de 10 yıl çalıştı. Bey, Sultan Abdülmecid’den Paris’i ziyaret etmesine ve oradaki yerel bir üniversiteye kaydolmasına izin verdi. Şinasi, Fransızlarını ve Batı medeniyeti hakkındaki bilgilerini geliştirmek için 1849’da Paris’e gönderildi. Bu, Osmanlıları ve Türkiye Cumhuriyeti’ni daha sonraki yıllarda gören bir modelin ilk örneklerinden biriydi. Genç devlet memurlarını ve öğrencileri Avrupa’ya göndererek Türk devletini Batılı bir modele dayalı olarak geliştirecek bilgileri geri getirebilsinler.

Bir Batılıcının Doğuşu

Genç şair dil becerilerini geliştirdi ve Fransa’da Oryantalist çevrelere girdi. Asya öğrenimine adanmış Fransızca öğrenilmiş bir toplum olan Societe Asiatique’in bir üyesiydi. Şinasi gruptaki ikinci Osmanlı vatandaşıydı. Fransız yazar Alphonse de Lamartine ve filozof Ernest Renan da dahil olmak üzere birçok önemli kişiyle dernek aracılığıyla tanıştı. Fransızlar, Doğu kültürleri ve dilleri hakkındaki engin bilgisi sayesinde Şinasi’ye büyük ilgi gösterdi. Societe Asiatique’in Asya meselelerini kapsayan iki yıllık akademik dergisi olan “Journal Asiatique”, Şinasi’ye “tabii ki tamamen doğru olmayan“ Osmanlı hükümetinin üst düzey yetkilisi ”demiştir.

Şinasi, 1855’te mükemmel Fransızca ve Fransız edebiyatı anlayışı ile İstanbul’a döndü. Daha sonra Türk dil gelenekleri hakkında, yaklaşık 2.500 Osmanlı deyimini içeren “Darub-i Emsal-i Osmani” (“Osmanlı Deyimlerinden Örnekler”) adlı özel bir kitap yazdı.

Resmi olarak Şinasi, muhasebe için deneyim kazanmak için Fransız hükümet bürosunda çalıştı, ancak geri döndükten sonra devam etmeyi reddetti. Bunun yerine, kültürel ve eğitim işlerine yönelik kasıtlı hareketine işaret eden Eğitim Konseyi’nin bir üyesi oldu.

Sakallı ya da değil

Şinasi, eski Sadrazam Reşit Paşa için 1856’da görevdeki Büyük Sadrazam Ali Paşa’nın yazar tarafından kovulduğu bir övgü yazdı. Sadaret (Büyük Vezir’in ofisi) şunları söyledi: “Şinasi Efendi, konseydeki görevinden çıkarılacak ve eylemleri için disiplinli olması ve sakalını tıraş etmemesi gerektiği için bordronun dışında bırakılacak. ”

Kısa bir süre sonra Ali Paşa’nın hükümeti çöktü ve Reşit Paşa onun yerini aldı. Yeni hükümet Şinasi’ye Eğitim Konseyi’ndeki bir önceki pozisyonunu geri verdi ve aynı yılın sonuna kadar tekrar maaş bordrosuna dahil oldu. Daha sonra Reşit Paşa için başka bir övgü yazdı ve sakalını sıhhi nedenlerden dolayı tıraş etmek zorunda olduğunu belirten bir dilekçe verdi.

Şinasi, Fransız şiirini tercüme etti ve 1859’da özel bir ciltte yayınladı. 1860 yılında Agah Efendi ile birlikte ilk Türk gazetesi Tasvir-i Efkar’ı (Düşüncelerin Görüntüleri) kurdu ve yayınladı. Tasvir-i Efkar, sosyal programlarını çıkardı ve kitaplar yayınladı. Yayınları, Osmanlı aydınları için kamusal bir alan oluşturulmasına yardımcı oldu.

Gazetede akıl, bilim, medeniyet ve hukuk gibi önemli konular tartışıldı. Dini, edebi veya kamuya ait yerel gelenekleri reddeden bir reformcu olarak konuşuyordu. Şinasi, modern dünyanın tam üyesi olabilmesi için Türkiye’nin tam bir Batılılaşması isteyen ilk Osmanlı entelektüeliydi.

Taşvir-i Efkar’ın bazı yayınlarında yeni Sultan Abdülaziz’i dolaylı olarak eleştirdi ve bu da ona kamu görevlisi olma pozisyonuna mal oldu. Abdülaziz görevden alınmasını emretti ve Şinasi hükümet görevinden ikinci kez kovuldu. Mustafa Fazıl Paşa, Şinasi’nin ve gazetesinin Şinasi’nin hayatının geri kalanında desteklenmesini sağladı. Şinasi birkaç yıl içinde Abdülaziz’e karşı bir komploya karıştı ve sık sık Paris’i ziyaret ederek Türk, İtalyan ve Fransız politikacılarla görüştü.

Öte yandan, doğal olarak doğmuş bir politikacı değildi. Paris’e ikinci ziyaretinde bir “Osmanlı Sözlüğü” üzerinde çalıştı ve şehri de gezen Genç Osmanlılar’a katılmayı reddetti. Namık Kemal, Şinasi’yi daha sonraki yıllarda “Yeni Osmanlı’nın lideri” olarak övecek olsa da, aslında tarihte hiç ortaya çıkmadı.

Şinasi, 1867 yılında Sultan Abdülaziz’in isteği üzerine Fuat Paşa aracılığıyla İstanbul’a döndü. Ancak mutlu değildi ve sadece birkaç ay boyunca İstanbul’da kaldı ve Fuat Paşa’dan Şinasi’nin İstanbul’daki evini almasına yardım etmesini isteyen karısını boşandıktan sonra üçüncü kez Paris’e döndü.

İki yıl sonra, Şinasi sonunda 13 Eylül 1871’de öldüğü İstanbul’a döndü.